ध चा मा!!!

नारायणराव पेशव्यांच्या खुनाच्या वेळी गारद्यांना दिलेल्या आज्ञापत्रात मुदलात “रावांस धरावे” असा उल्लेख होता. तो बदलून आनंदीबाईंनी “रावांस मारावे” असा केला आणि मराठी दौलतीचे धनी (आणि पुढे दौलत सुद्धा) आपल्या निम्म्या गोवऱ्या स्मशानी जाते पाहती जाहले. हा इतिहासाचा भाग एक सत्य-कथा आहे की प्रक्षिप्त(?) हा एक संशोधनाचा विषय आहे. पण या घपल्याहूनही आणखी एक विषय आहे जो की बऱ्याचदा हाताळला जात नाही आणि तो म्हणजे सांप्रत मराठी ऐतिहासिक साहित्यातून होणारे ध चे मा! अर्थात ऐतिहासिक कादंबरी लेखकांच्या ऐतिहासिक चुका!

मराठीत मुदलात ऐतिहासिक असे लिखाण होत नाही (इथे मराठी वाचक चवताळून उठण्याची शक्यता जास्त आहे. पण मी इथे न वाचल्या जाणाऱ्या थेसिस विषयी बोलत नसून समाजापर्यंत पोहोचणाऱ्या ऐतिहासिक लिखाणाचा अर्थात कादंबऱ्यांचा उहापोह करीत आहे.). कोणे एके काळी भारतीय अस्मिता जागविण्याच्या (मराठी) प्रयत्नांचा भाग म्हणून हरी नारायण आपटे, नाथ माधव प्रभृतींनी लिहिलेल्या कादंबऱ्या ह्या त्या बाबतीत आद्य होत. त्यानंतर ही धुरा रणजीत देसाई, शिवाजी सावंत ह्यांनी सांभाळली. सध्या विश्वास पाटील आदि मंडळी हा भर उचलीत आहेत. पण हा भार उचलताना त्या भाराचा ‘भारा’ कधी झाला ह्याचा पत्ता ह्यातील बऱ्याच लेखक मंडळीना लागला नाही असे खेदाने म्हणावे लागते.

सर्वात प्रथम हा विषय उपस्थित करण्याचे प्रयोजन. मुळात इतिहास हा क्लिष्ट पण पुराव्यांवर आधारित थेसिस मधून उकलला जात असला तरी तो समाज-मनापर्यंत पोहोचतो तो कादंबऱ्यांच्या माध्यमातून. साधी-सोपी आणि साहित्यिक चमत्कृतिनी भरलेली कादंबरी ही एखाद्या थेसिस पेक्षा केंव्हाही आकर्षक आणि मनोवेधक असतेच आणि म्हणूनच इतिहासाकडे पाहण्याचा, आपल्या मनातली इतिहासाबद्दलची उत्सुकता शमवण्याचा सामान्य माणसासाठीचा एक सोपा मार्ग देखील असते. पण इथेच सावधगिरीची गरज असते. कारण कादंबऱ्यांच्या माध्यमातून नकळतपणे लोकांच्या मतावर आणि त्यांच्या एकंदरीत विचारसरणीवर लेखकाच्या विचारसरणीचे संस्कार होण्याचा संभव असतो. ह्यातून जे काही साध्य होते ते म्हणजे इतिहासाचे मूळ स्वरूप बदलणे. ह्याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे पानिपतचे तिसरे युद्ध. १७६१ साली पानिपत येथे मराठे आणि अब्दाली- जो की अफगाणीस्तानचा बादशहा होता- ह्यांच्यात तुमुल रणसंग्राम झाला. ह्यात अस्मानी आणि अब्दाली-पुरस्कृत संकटांनी हैराण मराठी फौजांची अफगाण फौजांनी धूळधाण उडवली. ह्यात मराठी फौजांनी जरी अतुलनीय पराक्रम गाजवला, तरी त्यांचा पराभव झाला. त्यांचा नेता सदाशिवरावभाऊ (उर्फं भाऊ) हा मरण पावला. तसेच मल्हारराव होळकर, शिंदे आदी वीर मराठे सरदार कसेबसे पळून आले. त्यानंतर ‘भाऊची बखर’ ह्या नावाने एक बखर प्रकाशित झाली. ह्यात होळकरादी लोकांचे ‘कर्तृत्व’ लपवण्यासाठी सदाशिवरावभाऊ हाच कसा पराभवास जबाबदार होता हे ठसविण्यात आले. ह्यामागे प्रस्तुत बखरीचा लेखक हा होळकर समर्थक अगर त्यांच्या दरबारीचा असावा असा प्रवाद आहे. कारण जरी ‘भाऊ हा एक कणखर सेनापती म्हणून पुढे न येता एक विचारी प्रशासक म्हणून दिसतो’ (पानिपत १७६१, लेखक त्र.शं. शेजवलकर. उद्गार जसेच्या तसे उद्घृत करता आले नाही ह्यासाठी दिलगीर.) असे जरी शेजवलकर आणि इतर बरेच इतिहासकार जरी म्हणत असले तरी ते भाऊवर कोसळलेल्या अडचणी ह्या ही तितक्याच मती कुंठीत करणाऱ्या होत्या हे अमान्य करीत नाहीत. भाऊचे कर्तृत्व ह्या अडचणीपुढे फिके ठरले, ही बाब बखरकार मांडीतच नाही. पुढे मात्र दुर्दैवाने बखरकाराचेच मत ग्राह्य धरले गेले आणि भाऊ -जो की पानिपतचा नायक होता (अगदी शत्रूच्या दृष्टीनेही)- तोच स्वकियांकडून आततायीपणाचे बिरूद मिळविता झाला. समाजमनावर होणारे साहित्याचे परिणाम सांगण्यासाठी पानिपतइतके बोलके उदाहरण दुसरे नाही. असे म्हणायचे कारण साधने असूनही, प्रत्यक्षदर्शी लोक उपलब्ध असून देखील त्यांचा अभ्यास न करता इतिहास (मग तो कोणेही कारणाने का असेना) चुकीच्या स्वरुपात, मोडतोड करून सांगितला गेला. आणि सांगायचे माध्यम लोकप्रिय असल्याने ह्या विचारांचे गारूड लवकरच समाजमनावर पसरले. समाज -मग तो कितीही सुशिक्षित का असेना- अश्या गोष्टींवर सहजी विश्वास ठेवतो. निव्वळ पानिपत हा एकच दाखला नव्हे.

विसाव्या शतकात साधारण ७० च्या दशकात एका माणसाला ‘कर्ण’ ह्या एका पात्राने झपाटले होते. हा माणूस कर्णावर लिहिण्याच्या ध्यासाने इतका झपाटला की त्याने कर्णाचे पाय जिथे जिथे लागले तिथे तिथे याने आपली पायधूळ झाडली.  अजरा गावी जन्मलेल्या ह्याच माणसाने साकारला एक अजरामर मराठी साहित्याविष्कार- “मृत्युंजय” आणि तो माणूस होता शिवाजी सावंत. एक कादंबरी म्हणून मृत्युंजय हा एक कोहिनूर आहे ह्यात शंका नाही. तत्वज्ञान, वातावरण-निर्मिती; मनाचे,त्यातील भावनांचे चित्रण, शब्दांची सूक्ष्म निवड ह्या साऱ्या गोष्टी “मृत्युंजय”ची वैशिष्ट्ये आहेत. पण असे असले तरी मृत्युंजय ही एका बाबतीत कमी पडते, आणि ते म्हणजे इतिहासाचे चित्रीकरण. माझ्या ह्या वक्तव्याला अनेकांचा आक्षेप असू शकतो आणि तो असा की मुळात ह्या कादंबरीमध्ये ही कर्णाची कादंबरी आहे ही गोष्ट स्पष्ट आहे. त्यामुळे जी काही वर्णने आहेत ती कर्णाच्या दृष्टीकोनातून आहेत. परंतु, माझा आक्षेप ह्या पुढचा आहे. कादंबरी कर्णाची आहे ही गोष्ट मान्य. अतएव, कर्णाने अलम दुनियेला शिव्या देणे ही गोष्ट सुद्धा मान्य. पण सावंतानी ज्या पद्धतीने ह्या एकंदरीत कादंबरीची मांडणी केली आहे – म्हणजे कुंती, कृष्ण, वृषाली, दुर्योधन ह्यांच्या मनोगतांच्या स्वरुपात- ती मांडणी कर्णाची लेखकाने कल्पिलेली बाजू आणि व्यासांनी मांडलेली बाजू ह्या दोन्ही बाजूंचा उहापोह करण्याचे सामर्थ्य लेखकाला देण्यास सक्षम आहे. पण असे असूनही कित्येक गोष्टी नजरेआड झालेल्या दिसतात. महाभारताच्या वेळी कर्णाने केलेला भीमाचा पराभव जितक्या ओळीत रंगविला आहे तितक्या शब्दात देखील पांडवांच्या दिग्विजयाच्या वेळी  भीमाने केलेला कर्णाचा पराभव लेखक मांडत नाहीत. व्यासांनी जे विजय धनुष्य (हे कर्णाच्या धनुष्याचे नाव होते.)भीमाच्या हाती महाभारत युद्धात ४५ वेळा तोडवून घेतले आहे ते लेखकाने अभंग ठेवले आहे. अतएव, भीमाला शिव्या देणे आणि कर्णाची (वस्तुस्थिती जाणून न घेता) स्तुती करणे अशी एक नवी फेशन त्या काळात रुजू झाली. वृकोदर – अर्थात ज्याचे पोट लांडग्यासारखे खपाटी गेले आहे असा (अर्थात सांप्रत भाषेत सिक्स पेक एब्सवाला) – भीम वक्रोदर- अर्थात ढेरपोट्या- म्हणून ओळखला जाऊ लागला. अर्थात हा काही फक्त सावंतांचा दोष नाही. महाभारताच्या ज्या काही शे-पाचशे (मला नक्की आकडा ठावकी नाही) स्थानिक आवृत्या देश-विदेशात निघाल्या त्यात भीम हा “खायला काळ, भुईला भार” अश्या सोडल्यास इतर स्वरुपात दिसत नाही. व्यासांनी रंगवलेल्या वृकोदर, सर्व-शस्त्र-पारंगत, आणि पांडवात सर्वात तर्कशुद्ध विचार करू शकणाऱ्या भीमावर तुंदिलतनु, गदाधारी, रासवट भीमाची छबी अशी काही चिटकली की ती सुधारणे अवघड आहे.

जी गोष्ट ‘मृत्युंजय’ ने भीमाच्या बाबतीत साध्य केली तीच गोष्ट ‘घाशीराम कोतवाल’ने नाना फडणवीस यांच्या बाबतीत करून दाखवली. नाना हे बाहेरख्याली (किंवा विश्वास नांगरे-पाटील यांनी आपल्या आई. ए. एस. इंटरव्हेऊ मध्ये सांगितले तसे- बिहाईन्ड वूमन) प्रतिमेचे होते. पण असे असूनही त्यांनी कधी बेअमली केली ह्याचा पुरावा नाही. प्रस्तुत नाटकावरून, नाना हा केवळ पुण्यातील स्त्रियांचा माग काढीत हिंडणे ह्या एकच कामाचा पगार पेशवे दप्तरातून घेत होता असा अनेकांनी समाज करून घेतला. वास्तविक ज्याच्या न झडणाऱ्या डंक्यांचे आवाज फिरंगी इंग्लंडात बसून ऐकत होते त्याच्या कर्तृत्वाचे इतर पैलू जगासमोर येण्याऐवजी हा एकच पैलू समोर आणला गेला. पुन्हा माध्यम देखील लोकप्रिय. अतएव साहित्याने इतिहासावर मात करणे जरूर होते

माझे हे एकंदरीत विवेचन वाचून लोकांची अशी खात्री झाली असेल की मी हे केवळ माझ्या वैयक्तिक आवडीनिवडीना धक्का लागला म्हणून आहे. परंतु माझा हेतू वेगळाच आहे. भारताच्या ज्या ज्या वेळी चुकीचे आदर्श समोर आणले गेले, आणि एकंदरीत इतिहासाची प्रतारणा झाली, त्या त्या वेळी देश संकटात सापडला. घोरीला सोडते वेळी पृथ्विराजाने युधिष्ठिराचा आदर्श बाळगला आणि नागवला गेला. ब्रिटिशांनी भारतात सत्ता स्थापन करतेवेळी आधी इथल्या लोकांचा बुद्धिभेद केला. त्यासाठी इथल्या इतिहासाचे विचीत्रीकरण करण्यात आले. ऐतिहासिक व्यक्ती, घटना ह्यांचा चुकीचा अन्वयार्थ लावण्यासाठी लोकांना प्रेरित केले गेले. आता देश जागतिकीकरणाच्या उंबरठ्यावर आहे, किंबहुना आपण माप ओलांडले आहे. जगाला एक खेडे म्हणताना आपण खेड्यात घरकुल उभारले आहे, धर्मशाळा नाही,अतएव ओळख जपणे ह्या खेरीज इतर पर्याय नाही ही गोष्ट ध्यानी, मनी, स्वप्नी असू द्यावी. आणि ह्यासाठी विचारांनी -मग ते आपल्या राष्ट्रीय वीरांचे समर्थक का असेना – इतिहासावर प्रभाव पडू ना देणे हे’च’ इष्ट आहे. कारण मूळ आणि शुद्ध स्वरूपातील इतिहास हाच भावी पिढ्यांना प्रेरक, मार्गदर्शक आणि उद्बोधक ठरतो.

अश्या अनेक चुका आहेत, त्यांचा समाचार पुन्हा केंव्हातरी !

इति लेखनसीमा

मर्यादेयं विराजते

श्रीनिवास