वृत्ते – कवितेला जखडणारी की बांधणारी..?

शाळेत असतानाची सगळ्यात आवडती गोष्ट म्हणजे मराठीच्या पुस्तकातल्या कविता….आणि सगळ्यात नावडती गोष्ट म्हणजे त्या कवितांचे व्याकरण…वृत्ते. कवितांना चाली लावून म्हणायला मजा यायची पण त्याच चालींमागचा आधारस्तंभ असलेली वृत्ते नकोशी वाटायची…सगळे गण पाठ करून वर कोणते वृत्त आहे ते शोधा म्हणजे कटकटच होती….त्याच वृत्तांविषयी नंतर नंतर आत्मीयता वाटायला लागली. कवितेची चाल ही कवितेचा अर्थ पाहून ठरवावी लागते. तेच रसपरीपोषाला साजेसे असते. नाहीतरी गम्मत होते. ‘झाले युवतिमना दारूणरण’ सारखे प्रेमगीत संग्रामगीत वाटायला वेळ लागत नाही….आणि चाल कुठून येते? चालीचा आणि वृत्तांचा फार जवळचा अनुबंध आहे. त्यामुळे कवितेचा रस पाहून त्यानुसार वृत्त निवडले जाते. भुजंगप्रयात म्हटले की काय रचना असावी, ओवीतून कोणते विषय हाताळले जावेत, नि जीवनलहरी वृत्त असल्यास काय भावना कवितेतून असाव्यात याची वाचक त्यामुळे एक अपेक्षा घेऊन असतो. (आदरणीय नानिवडेकरांस – यास अपवाद आहे हे मान्य आहे. लगेच ‘हल्ला-बोल’ करू नका) तर यावर ही लेखमाला. पहिल्या भागात मराठी/संस्कृत/हिंदी वृत्तांचा धावता आढावा घेतला जाईल. दुसऱ्या व तिसऱ्या भागात अनुक्रमे पाश्चात्य आणि पर्शिअन वृत्तांविषयी लिखाण असेल.

वृत्ते हा काव्यातला (मुक्तछंदाचे आगमन होण्याआधी पर्यंत तरी आणि काही अंशी अजूनही) एक महत्वाचा भाग आहे. संस्कृत टीकाकार विश्वनाथ म्हणतो- “वाक्यं रसात्मकं काव्यं | ” या व्याख्येत सर्वोपरी महत्वाचा भाग म्हणजे रस आहे, आणि त्या रसाची अभिव्यक्ती सुकर व्हावी, म्हणून इसवी सनपूर्व २०० पासून पिंगलछंद:शास्त्र संहितेपासून ते  कुसुमाग्रजापर्यंत अनेकांनी नवीन वृत्ते रचली, असलेली संकलित केली आणि गेयतेने परिप्लुत अशी रसाभिव्यक्ती सदर केली. आणि विशिष्ट रस व्यक्त करण्यात यांनी इतकी महत्वाची भूमिका बजावली आहे, की त्यांना नजरेआड करता येत नाही. मग ज्ञानेश्वर, एकनाथ, मुक्तेश्वर यांची सहज सुंदर ओवी असो, नामदेव-तुकाराम-रामदास यांचे अभंग असोत, वामनपंडितांचा सुश्लोक असो अथवा आर्या मोरोपंतांची असो. पसायदानामधील “जे खळांची व्यंकटी सांडो | त्या सत्कर्मी रती वाढो|” हे उदात्त मागणे लीनपणे मागणारी शालीन ओवीच त्या ठिकाणी सुंदर वाटते, तर हिंदवी स्वराज्याचा जोरकस साक्षात्कार “स्वप्नी जे देखिले रात्री|ते ते तैसेची होतसे |” असा कथन करताना रामदासांच्या अनगड शैलीला अनुष्टुप वृत्तच मानवते. गजेंद्र मोक्षात गजेन्द्राने केलेला धावा “नसे ठाव ब्रह्मा, न शिव अथवा श्रीपती हरी | हरी जो तापाते उचलुनी कृपासिंधु लहरी|” शिखरिणी वृत्तात वाचताना मूर्तिमंत कारुण्य डोळ्यांसमोर उभे ठाकते. (इथे मी फक्त मराठी कवितेतील उदाहरणे घेतली आहेत. प्रसंगवशात पुढे संस्कृत, हिंदी, याही भाषांमधील कवितांचे दाखले येतीलच.)

वृत्तातील रचनेवर एक आक्षेप नेहमी घेतला जातो , की वृत्तांच्या गणमात्रादि बंधनांमुळे कवी कारण नसताना जखडला जातो. यात तथ्य नक्कीच आहे, परंतु वृत्तांची बंधने मान्य करूनहि जुन्या कवींनी जी रचना केली आहे, ती पाहिली म्हणजे मन स्तिमित होते. या आक्षेपाचा शांता शेळके यांनी “नवनीत” च्या प्रस्तावनेत चांगलाच समाचार घेतला आहे. बदलत्या काळानुरुप बदलायला हवे हे मान्य, परंतु जुन्या संकेतांमध्ये चांगले असे खूप आहे. आता अक्षरगणवृत्तापेक्षा मात्रावृत्ते कधीही जास्त फ्लेक्सिबल असतात, आणि त्यामुळे आनंदराव टेकाडे यांनी आनंदकंद नामक वृत्त स्वत: तयार केले, कुसुमाग्रजांनी जीवनलहरी वृत्त तयार केले. आशयाची सोय पाहून वृत्ते रचली तर कवीला “रेंज” खूप मोठी मिळते. वृत्त हा मूळ म्हणजे सांगाडा आहे, त्यात कोणता रस ओतला तर काव्य जिवंत होईल , हि मेख कळली , की “समसमा संयोग की जाहला !”

वृत्तांचे अतिशय ढोबळ मानाने २ प्रकार आहेत- १) अक्षरगणवृत्त आणि २) मात्रावृत्त. अक्षरगणवृत्तामध्ये उपप्रकार म्हणजे १) समवृत्त २) अर्धसमवृत्त आणि ३) विषमवृत्त. यामध्ये ४ ओळींची गण रचना सारखी असते, २ ओळींची सारखी असते अथवा सर्वच ओळींची वेगळी असते. आता खाडीलकरांच्या भाषेत सांगायचे झाले तर “झाले इतके वृत्त स्तवन  पुरे आहे”.

आता संस्कृत साहित्यातील काही प्रसिद्ध उदाहरणे पाहू. अर्थातच पहिले उदाहरण हे कवीकुलगुरू कालिदासांच्या मेघदुतातील आहे. मेघदूताचे कथानक हे “विप्रलंभ शृंगार” या  प्रकारात मोडणारे आहे. त्यात आपली पत्नी बरोबर नसल्याने यक्ष शोक करतो आहे. यासाठी कालिदासाने वापरलेले वृत्त आहे “मंदाक्रांता “. नाव सुद्धा कसे चपखल आहे- मंद + अक्रांता. ती व्यथा ” मेघालोके भवती सुखिनोsप्यन्यथावृत्तीचेत: |  कंठाश्लेषप्रणयिनीजने किम पुनर्दूरसंस्थे | ” अशा श्लोकामधून प्रभावीपणे व्यक्त होते. शांत शेळकेंनीच केलेल्या मेघदूताच्या मराठी अनुवादामध्ये ‘पादाकुलका’ वृत्त वापरले आहे. (इच्छुकांकरता – मेघदूताचा अजून एक रसाळ अनुवाद चिंतामणराव देशमुखांनीही केला आहे, जरूर वाचवा)

गीतेसारख्या काव्यात तर ” वाचमर्थोsनुधावती” चा प्रत्यय येतो. गंगालहरीमध्ये गंगेची महती वर्णन करताना शिखरिणी मधून जगन्नाथ पंडित “समृद्धं सौभाग्यं सकलवसुधाया: किमपि तत” असे म्हणून जातात, तर गीतगोविन्दामध्ये कृष्णाचा खट्याळपणा वर्णिताना जयदेव आर्येत म्हणून जातो – ” धीर समीरे यमुना तीरे वसती वने वनमाली  | गोपी पीनपयोधरमर्दन चंचलकरयुगशाली |”. (इथे “अवजड आणि सुटसुटीत आर्या ” हा पु लंचा जोक आठवल्याशिवाय राहत नाही. जिज्ञासूनी गाळीव इतिहास प्लीज मुळातून वाचावा! तो खरा मुक्त-छंद)

संस्कृत आणि मराठी नंतर नंबर लागतो हिंदीचा. भक्तीकाल आणि रीतीकालामध्ये अतिशय सुंदर प्रासादिक रचना झाल्या. त्यात कबीर, मीराबाई पासून ते केशवदासापर्यंत सगळे येतात. मात्र अमीर खुसरोला विसरून चालत नाही. भारतीय आणि इस्लामी संस्कृतीचा सांस्कृतिक मेळ घडवून आणण्यात या माणसाचे फार मोठे कर्तृत्व आहे. पण या सगळ्या गोड गोड स्वप्नांतून झडझडून जागे झाल्यासारखे केले ते भूषणाने. सवाई, मनहरण या वृत्तान्मधून त्याने शिवाजी महाराजांवर अशी काही कविता केली आहे की भाई वाह ! . मनहरणलाच मराठीत घनाक्षरी असेही म्हणतात. त्याची बरीच रचना या वृत्तात आहे. एक प्रसिद्ध उदाहरण देतो-

इंद्र जिमी जंभ पर| बाडव सुअम्भ पर |

रावण सदंभ पर| रघुकुलराज है||

पौन बारीबाह्पर| संभू रतिनाह पर|

ज्यो  सहस्बाह्पार| राम द्विजराज है ||

दावा द्रुमदंडपर | चीता मृगझुंडपर|

भूषण वितुंडपर| जैसे मृगराज है||

तेज तम अंस पर | कान्ह जिमी कंस पर|

त्यो मलीच्छ वन्स पर| सर शिवराज है ||

वृत्ते हा फक्त भारतीय काव्याचा विशेष आहे का? अजिबात नाही. अरेबिक काव्यात मिस्रअ प्रचलित आहे. मिस्रअ म्हणजे अर्धी ओळ. उर्दूमध्ये गझलेचे पण रचना करताना काफिया-रदीफ सारखे काही नियम असतात, किंवा अनेक इतर काव्यप्रकार आहेत जसे की मसनवी, कसिदा वगैरे. फार्सीमध्ये ही अनेक वृत्ते आहेत. तसेच ग्रीक आणि लातिन काव्यात दाक्टीलिक हेक्सामीतर, Sonet  इत्यादी वृत्ते प्रचलित आहेत. त्यांचा आढावा पुढे केव्हातरी घेऊ.

.                                                                                                                      – निखिल बेल्लारीकर